Kỳ cuối: "Mộc bản triều Nguyễn" - hiếm có trên thế giới

13/04/2009 11:14 GMT+7 | Phóng sự

(TT&VH) - Hơn 34 ngàn tấm mộc bản (bản khắc trên gỗ) chứa đựng nội dung của 152 đầu sách trên nhiều lĩnh vực được chế tác hoặc tập hợp từ thời Nguyễn là một trong những ứng cử viên đầu tiên của Việt Nam vào danh sách “Di sản tư liệu” thế giới. Mặc dù kho mộc bản ấy không còn xa lạ với công chúng nữa, thế nhưng để xác định các giá trị nổi bật, có ý nghĩa thế giới của nó là điều không đơn giản. Chúng tôi đã được tiếp xúc với hồ sơ đề cử Mộc bản triều Nguyễn do Cục Văn thư Lưu trữ Nhà nước soạn thảo.

>> Kỳ 1: Đưa các Di sản tư liệu của VN vào Ký ức thế giới!
>> Kỳ 2: Bản thảo của Bác Hồ được đề cử là Di sản tư liệu thế giới
>> Kỳ 3: Mỗi tấm bia Văn Miếu là một tác phẩm văn học và mỹ thuật

Khối tài liệu gốc độc bản

Dưới triều Nguyễn, do nhu cầu phổ biến rộng rãi các chuẩn mực của xã hội, các điều luật bắt buộc thần dân phải tuân theo, để lưu truyền công danh sự nghiệp của các vua chúa, các sự kiện lịch sử..., triều đình đã cho khắc nhiều bộ sách sử và các tác phẩm văn chương để ban cấp cho các nơi. Trong quá trình hoạt động đó đã sản sinh ra một loại hình tài liệu đặc biệt, đó là mộc bản. Đây là những tài liệu gốc độc bản.

Mộc bản triều Nguyễn

Có thể hiểu mộc bản là bản gỗ khắc chữ Hán hoặc chữ Nôm ngược để in ra thành trang sách. Đây là kỹ thuật in ấn thời kỳ trước. Tài liệu mộc bản hiện đang bảo quản tại Trung tâm Lưu trữ quốc gia IV bao gồm những tác phẩm chính văn, chính sử do triều Nguyễn biên soạn, các sách kinh điển và các mộc bản được chuyển từ Quốc tử giám Hà Nội về (các mộc bản có niên đại từ 1697 - 1945).

34.555 tấm mộc bản này là “chế bản” của 152 đầu sách gồm nhiều chủ đề khác nhau như: Lịch sử, địa lý, chính trị - xã hội, quân sự, pháp chế, giáo dục, văn thơ... Tài liệu mộc bản có nhiều tác phẩm quý hiếm như: Đại Nam thực lục, Đại Nam nhất thống chí, Khâm định Việt sử thông giám cương mục, Khâm định Đại Nam hội điển sự lệ..., ngoài ra còn có các tác phẩm Ngự chế văn, Ngự chế thi do các vị hoàng đế nổi tiếng như Minh Mạng, Thiệu Trị, Tự Đức sáng tác.

Chính vì những tính chất quan trọng đó mà trong thời kỳ phong kiến, những tài liệu này được coi là quốc bảo, chỉ những người có trách nhiệm và thẩm quyền làm việc tại Quốc sử quán mới được tiếp xúc và làm việc với chúng. Mỗi bộ sách chỉ được khắc in khi có lệnh của vua.

Bản khắc mộc bản là nguồn sử liệu tin cậy để khảo cứu, đối chiếu, đính chính các nguồn sử liệu liên quan phục vụ tốt cho việc nghiên cứu lịch sử Việt Nam trên nhiều lĩnh vực... Ngoài giá trị về mặt sử liệu còn có giá trị về nghệ thuật, kỹ thuật chế tác. Nó đánh dấu sự phát triển của nghề khắc ván in ở Việt Nam.

Ý nghĩa thế giới và tính độc đáo của Mộc bản triều Nguyễn

Mộc bản là loại hình tài liệu đặc biệt quý hiếm của Việt Nam và hiếm có trên thế giới. Giá trị của mộc bản, trước hết thể hiện ở nội dung: Hiện nay trên thế giới rất hiếm có những tài liệu mộc bản khắc in các tác phẩm chính văn chính sử của triều đình như khối tài liệu này. Nó được hình thành trong quá trình hoạt động của bộ máy hành chính nhà nước và những hoạt động của nhiều nhân vật lịch sử tiêu biểu.

Hình vẽ trong mộc bản

Để chế tác tài liệu này phải trải qua một quy trình chặt chẽ tốn nhiều thời gian công sức: Trước hết, hoàng đế ban dụ cho phép biên soạn sách. Sau đó cơ quan biên soạn dâng tấu xin được nghiên cứu châu bản để biên soạn sách bản thảo hoàn thành dâng lên hoàng đế ngự lãm. Bản thảo được giao trở lại cơ quan biên soạn bổ sung chỉnh sửa theo ý của hoàng đế. Bản thảo được chép “tinh tả” (rõ ràng). Cơ quan biên soạn lập biểu dâng sách lên hoàng đế ngự phê. Sách sau khi được ngự phê chuyển xuống giao cho cơ quan san khắc dưới sự kiểm soát của các quan theo chỉ dụ của hoàng đế. Mộc bản sau khi khắc xong các quan dâng biểu xin cho in thành sách.

Ở Việt Nam có hàng trăm loại gỗ nhưng theo các tài liệu để lại hiện nay thì có 2 loại gỗ dùng làm ván khắc mộc bản, đó là gỗ thị, và gỗ cây nha đồng (thớ gỗ mịn, sáng ngời như ngà voi). Thợ khắc mộc bản được lựa chọn từ các địa phương trong cả nước có nghề chạm khắc gỗ nổi tiếng, và kỹ thuật khắc được sử dụng thì hoàn toàn là thủ công.

Đây là khối tài liệu đặc biệt quý hiếm, do giá trị về mặt nội dung, đặc tính về phương pháp chế tác và những quy định rất nghiêm ngặt của triều đình phong kiến về việc ấn hành và san khắc. Công việc này dưới triều Nguyễn đa phần những bộ sách chính văn, chính sử của triều đình đều do Quốc sử quán thực hiện theo chỉ dụ của vua, còn những bộ sách của tư nhân khi thực hiện san khắc cũng phải xin giấy phép mới được phép khắc in. Mộc bản là bản gốc để in thành sách vì vậy nếu bị hư hỏng hoặc mất mát thì không thể in ra toàn bộ nội dung của sách.

Đã bảo quản tốt, chỉ còn lo nguy cơ “lão hóa”

Kho bảo quản Mộc bản triều Nguyễn

Trước đây, do điều kiện khó khăn khách quan như chiến tranh thiếu thốn trang thiết bị,... nên tình trạng bảo quản không được tốt. Khối tài liệu này cũng đã từng bị thất lạc và hư hại một phần do chiến tranh và điều kiện bảo quản. Nhưng số lượng còn lại tới ngày nay vẫn còn rất lớn, với 34.555 tấm đã được chỉnh lý khoa học.

Thời gian gần đây, Nhà nước và các cơ quan quản lý cấp trên đã quan tâm và đầu tư trang thiết bị cần thiết nên việc bảo quản đã được tiến hành tốt hơn, như đầu tư xây dựng nhà kho chuyên dụng để bảo quản khối tài liệu này với kinh phí đầu tư là 57 tỷ đồng. Do đó khối tài liệu này ít nguy cơ rủi ro từ việc quản lý. Hiện nay toàn bộ khối tài liệu mộc bản (kể cả bản gốc và bản dập) đã được thiết lập cơ sở dữ liệu, có phần mềm tra cứu, quản lý và khai thác sử dụng.

Nguy cơ lớn nhất vẫn là thời gian, với thời gian sự lão hóa tài liệu là tất yếu. Do vậy, vấn đề ở đây là cần tiến hành nghiên cứu những biện pháp cần thiết để làm giảm sự lão hóa của tài liệu.

Nguyễn Mỹ (thực hiện)