'Khen ai khéo kết (ối a cái) đèn cù…'

(Thethaovanhoa.vn) - Thời trước trên đài phát thanh tôi thường được nghe bài hát Cái đèn cù. Chẳng nhớ bài này của ai, sáng tác trên làn điệu dân ca nào, nhưng chỉ còn nhớ mấy lời như sau: ““Khen ai khéo kết (ối a cái) đèn cù/ Voi giấy (ối a) ngựa giấy/ Tít mù (nó lại) vòng quanh…”.

Lưu giữ nét Trung thu truyền thống giữa lòng Thủ đô Hà Nội

Lại một mùa Trung thu đã tới, làm háo hức biết bao trái tim con trẻ. Năm nay, dịch COVID-19 dù đã được kiểm soát tốt nhưng nhiều gia đình vẫn nâng cao cảnh giác với dịch bệnh, trăn trở tìm địa điểm hợp lý, an toàn cho con trẻ hưởng niềm vui Trung thu, trong đó, Bảo tàng Dân tộc học được nhiều gia đình lựa chọn.

1. Bẵng đi một thời gian, bài này dường như đang “bị lãng quên” cùng năm tháng. Chẳng còn mấy ai hát nữa. Hôm nay, lướt mạng chợt thấy chú Đức trưởng nhóm “My Hà Nội” một đàn em thân thiết của tôi, suốt mấy chục năm đồng hành gìn giữ những trò chơi dân gian của Hà Nội và các vùng miền đang hí hoáy với bậc lão thành nghệ sĩ dân gian để phục dựng lại cây đèn kéo quân trong một ngôi nhà khang trang treo la liệt những cây đèn kéo quân, khiến tôi lại nhớ đến hình ảnh ông nội. Nhớ lại những ngày ấu thơ mỗi khi Trung Thu về dược đón Tết cùng ông.

Ngày ấy, tôi mới học lớp Tư trường Hàng kèn Hà Nội (sau đổi tên thành trường Quang Trung). Tôi là đứa cháu đích tôn trong nhà và cháu trai đầu tiên nên ông nội tôi cưng chiều lắm. Tết Trung Thu là dịp ông nội thể hiện hết mình mức cưng chiều đứa cháu. Năm nào cũng vậy, trước Trung Thu khoảng nửa tháng, khi trong từng ngõ nhỏ, phố nhỏ, nhà nhà thấy tiếng trống da trẻ con gõ “tung, tung, tung” là không những trẻ con mà cả người lớn cũng rạo rực chờ đón cái không khí rộn ràng của ngày Trung Thu. Trên phố Hàng Ngang, Hàng Đào, Hàng Đường các lò bánh Trung Thu mà chủ yếu là bánh nướng, bánh dẻo đều mở cửa rộn ràng đón khách.

Đi học về, lũ trẻ chúng tôi nhảy tàu điện lên Bờ Hồ rồi la cà dọc phố xem các bác thợ làm bánh dẻo, bánh nướng nhào bột dập khuôn nghe bôm bốp. Vui đáo để. Còn nhớ hồi ấy, có thằng nhóc đứng bên tôi ba hoa chuyện như có thật do nó bịa ra: “Bố tao bảo đừng ăn bánh dẻo vì có nhân thịt chuột đấy. Ban đêm, thợ làm bánh canh kho không chú ý nên chuột đẻ con vào bột. Mắt nhắm mắt mở sáng ra thợ trộn bột không để ý nên con chuột chưa mở mắt lẫn vào bột mà không biết. Khách mua về ăn thấy con chuột chưa nở mắt trong nhân bánh. Thế có ghê không?”. Nó nói bậy, cả bọn không tin. Đứa nào đứa ấy chỉ đến xem làm bánh thèm nhỏ dãi chứ làm gì có tiền mà mua. Đừng có mà dọa đểu.

La cà hết phố Hàng Đường chúng tôi lượn sang Hàng Mã. Trời ơi. Cả một thiên đường của trẻ thơ. Nào là đèn ông sao, đèn con thiềm thừ, đèn ông sư, đèn kéo quân mặt nạ người mặt nạ Tôn Ngộ Không, Trư Bát Giới, mặt nạ đủ loại.

Tôi khoái nhất là đến khu bán tàu thủy chạy bằng dầu hỏa. Từ xa đã thấy cả đám người lớn, trẻ con xúm xít quanh chiếc chậu lớn đầy ắp nước. Người ta bày đủ loại tàu thủy làm bằng sắt Tây cái to cái nhỏ. Có cái tàu to như “hàng không mẫu hạm”, người lớn hai tay bê khệ nệ mới thả được vào chậu. Có cái chỉ nhỉnh hơn con chuột.

Lạ nhất là chỉ đổ tí dầu vào cái phao dầu rồi châm lửa đưa phao vào lò trong bụng tàu, ống khói từ từ bốc lên một ngọn khói đen và tàu từ từ bắt đầu nổ máy tiếng máy nổ dòn tan. Pập! Pập! Pập! Cứ thế tăng dần và con tàu từ từ nhúc nhích lượn vòng quanh chậu nước. Tôi mê mẫn xem và nhằm một chiếc tàu vừa ý nhất và hỏi giá trước. Thấp thỏm đợi đến ngày ông nội cho đi sắm Trung Thu sẽ đề đạt nguyện vọng.

2. Thế rồi, đến chiều hôm ấy, ông nội tôi hẹn đi chơi chợ Trung Thu với ông. Tôi hí hửng chải đầu chải tóc mượt mà. Mẹ tôi cho mặc quần sóc có dải, đi giày xăng đan gọn gàng rồi ông nội tôi vẫy xích lô, 2 ông cháu lên đường sắm đồ chơi Trung Thu.

Ông dẫn tôi đi chọn đèn, chọn mọi thứ. Tôi xin ông mua đèn con thiềm thừ. Tôi thích cái đèn này hơn đèn ông sao bởi nó có đôi tay có thể cử động được khi rước đèn. Người ta bảo đèn thiềm thừ chính là đèn con cóc. Nom nó chẳng giống cóc tí nào cả. Ông bảo con thiềm tiếng Tàu là con cóc mà chữ thiềm cũng có nghĩa là tiền. Các nhà hàng người ta thờ con cóc ngậm tiền ở cửa tức là cầu mong tiền vào như nước đấy. Chẳng biết có đúng không?

Ông hỏi: Cháu thích gì nữa? Tôi xin mua cái tàu thủy xinh xinh. Thật thú vị vô cùng có trong tay chiếc tàu mà mình mơ ước. Khác gì một anh nhà giàu chọn mãi mới được chiếc xe hơi đời mới ưng ý. Mua xong mấy thứ để chơi, để bày cỗ như các con giống nặn bằng bột, cặp bánh ông ỷ nặn bằng bột nướng ăn được, có đôi mắt gắn bằng 2 hột đỗ đen đặt trong cái rọ đan bằng nứa nhuộm điều rất sinh động. Thêm mấy cái đèn xếp để trang trí mâm cỗ ở nhà cùng với na, thị, bưởi và hồng…

Mua đủ thứ xong ông mới dắt tôi đến góc phố, nơi bày các loại đèn kéo quân đủ loại. Đèn kéo quân là thứ đồ chơi xa xỉ, đắt tiền nên bọn trẻ con chúng tôi khi lân la ngoài chợ ít để ý, chỉ tò mò đứng xem cho biết vậy thôi. Vả lại chỉ khi có khách mua, người ta mới châm bấc đốt và thử đèn trình diễn nên trẻ cũng không mấy ham.

Ông tôi ngắm nghía hồi lâu rồi cẩn thận xem từng miếng giấy tỉa hoa lá, chim chóc và các hoa văn tinh xảo trang trí quanh thân đèn, cái móc treo đèn và đặc biệt là các bộ con giống tỉa bằng giấy để tạo ra những hình bóng sinh động cử động được bởi một hệ thống dây làm từ tóc người nối với các con rối bóng, chúng quay tròn khi đèn được thắp sáng và tạo luồng hơi nóng quay nhanh quay chậm.

Mỗi chiếc đèn, một sự tích. Có đèn toàn những con rối thể hiện cảnh thầy trò Đường Tăng đi thỉnh kinh có chú Tôn Ngộ Không tay chân múa may, Đường Tăng thì đầu gật lên gật xuống. Có chiếc đèn thể hiện cảnh Hai Bà Trưng cuỡi trên lưng voi, tay kiếm vung lên, chém xuống, lũ giặc hạ giáo đầu hàng. Lại có cả đèn dựng những chuyện tân thời như những đôi võ sĩ da đen đấm bốc, cua-rơ gò lưng đạp xe.

• Lưu giữ nét Trung thu truyền thống giữa lòng Thủ đô Hà Nội
• Những người giữ nghề làm khuôn bánh Trung thu truyền thống
• Tản văn cuối tuần: Chỉ là những chiếc bánh Trung thu...

Tôi và ông nội xem đủ các màn trình diễn khác nhau. Cuối cùng ông chọn chiếc đèn không lớn lắm, giá vừa phải có trình diễn Lê lợi lừa giặc Minh. Ông giải thích: Thời chống giặc Minh, quân khởi nghĩa Lam Sơn đã làm chiếc đèn to khổng lồ cho diễn cảnh nghĩa quân điều binh khiển tướng. Đèn thắp lên, cây đèn khổng lồ chuyển động. Từ xa quân địch thấy quân tướng rầm rộ chuyển binh trên núi, nom cái bóng mà tưởng là thật, chúng sợ dựng tóc gáy về báo cáo tướng giặc. Chúng sợ và chẳng dám bén mảng vào căn cứ quân khởi nghĩa…”

3. Tôi biết đến đèn kéo quân, đến chuyện lịch sử thời vua Lê cũng là do ông tôi đã khai trí cho từ cái ngày ấy. Nay thằng cháu đích tôn của tôi cũng theo tôi đi chợ Trung Thu. Hỏi cháu thích gì? Ăn gì? Cháu chỉ lắc. Cho xem cái tàu thủy cũng chỉ liếc qua.

Quanh khu chợ đồ chơi là cả tỷ thứ đồ chơi chạy diện, đồ chơi điện tử. Từ tàu bay trực thăng bay được, từ người máy, chó máy cho đến người dơi người nhện người máy đủ kiểu. Thằng cháu chỉ một “siêu nhân” và cái mặt nạ siêu nhân cùng thanh kiếm siêu nhân, khẩu súng siêu nhân. Thế là đủ.

Ôi, cứ tưởng tít mù nó lại vòng quanh. Đời ông thế, đời cha thế, nhưng đời cháu đâu phải thế! Phải chăng thời của các siêu nhân đang tới…

Vũ Thế Long