Vì sao Tổng thống Tunisia bị phế truất?

Hơn 20 năm trước, đêm ngày 7/11/1987, Zine al-Abidine Ben Ali đã trở nên nổi tiếng khi thực hiện một cuộc đảo chính không đổ máu để giành lấy chiếc ghế Tổng thống từ tay người tiền nhiệm Habib Bourguiba. Ali thông báo rằng các bác sĩ đã khám bệnh cho Bourguiba và thấy ông không đủ minh mẫn để lãnh đạo đất nước. Vì thế, từ vị trí Thủ tướng, Ali đã giành lấy ghế Tổng thống.

Lên cao nhờ đảo chính

Ali khi đó vẫn là một nhân vật ít được biết tới, ngay cả với nhân dân Tunisia. Tờ Guardian nói rằng cho tới trước cuộc đảo chính, Ali đã là một trong những cộng sự được tin tưởng nhất của Bourguiba. Ali sinh ra tại thị trấn ven biển Hammam-Sousse vào năm 1936. Ông đã từng bị đuổi học khi thể hiện thái độ ủng hộ cuộc đấu tranh giành độc lập cho Tunisia do Bourguiba khởi xướng và qua đó lọt vào “mắt xanh” của nhà lãnh đạo này.

Được nhắm vào vị trí lãnh đạo tương lai của quân đội, Ali đã được gửi đi huấn luyện quân sự tại nhiều học viện quân sự hàng đầu của Mỹ và Pháp. Bourguiba sau đó đưa Ali lên nắm ghế lãnh đạo lực lượng cảnh binh và tới năm 1984 thì trở thành Bộ trưởng Nội vụ.

Tổng thống Tunisia Zine al-Abidine Ben Ali, người mới bị mất chức vì biểu tình đường phố

Năm 1987, Ali được đưa lên ghế Thủ tướng trong bối cảnh Tunisia đang bên bờ vực sụp đổ kinh tế, với lạm phát trong nước lên tới 10% và nợ nước ngoài chiếm 46% tổng lượng GDP. Cùng thời điểm, chính phủ đứng trước nguy cơ có thể bị các phần tử Hồi giáo cực đoan chiếm lấy, hàng loạt vụ đánh bom diễn ra liên miên và một âm mưu lật đổ chính phủ đã suýt diễn ra.  

Trong những tháng trước khi dẫn tới cuộc đảo chính không đổ máu, Ben Ali nhận được nhiều thiện cảm của các đại sứ quán phương Tây. Ông được giới ngoại giao cho là có thể tin tưởng được và sẽ tiếp nối chính sách ủng hộ phương Tây như của người tiền nhiệm, giúp Tunisia không đi vào “quỹ đạo nguy hiểm” giống như ở Libya. Dựa trên sự ủng hộ đó, Ben Ali đã tiến hành đảo chính một cách tự tin và nắm lấy quyền lực.

Ngã ngựa vì mất lòng dân

Lên làm Tổng thống, Ben Ali cam kết sẽ đưa Tunisia đi theo hướng dân chủ. Nhưng khi tổ chức cuộc bầu cử đầu tiên của đất nước vào năm 1999, với nhiều ứng cử viên cùng tham gia, ông đã giành chiến thắng với tỉ lệ ủng hộ cao tới mức khó tin là 99,44%. Chuyện này khiến Ali bị đặt cho biệt danh “Ngài 99%”, dù người ta vẫn hay gọi ông ta bằng biệt danh khác là Ben A Vie (Tổng thống trọn đời) bởi xét tới việc ông đã cầm quyền hơn 2 thập kỷ. Hiến pháp Tunisia thậm chí đã thay đổi những 2 lần để ông tiếp tục kéo dài thời gian cầm quyền.  

Không khí dân chủ không tới như lời hứa của Ali. Đổi lại, Ali mang tới cho người dân sự ổn định, việc làm, điều kiện sống được cải thiện và đầu tư nước ngoài tăng cao. Nền kinh tế từ chỗ què quặt của Tunisia đã đạt mức tăng trưởng 5%, quyền phụ nữ được thực thi khiến nước này nhận nhiều lời ca ngợi. Phần lớn người Tunisia cũng chấp nhận quyền lực của Ali để được hưởng các lợi ích của nền kinh tế đi lên.

Song sự ủng hộ đó tụt giảm nhanh cùng với sự tăng lên của tình trạng thất nghiệp trong nhóm các thanh niên đã tốt nghiệp đại học, việc giá cả hàng hóa tăng cao và sự bất công bằng giữa các vùng miền. Yếu tố không nhỏ góp phần thổi bùng thêm ngọn lửa phẫn nộ là các cáo buộc về tình trạng tham nhũng xuất hiện mạnh quanh Ali và gia đình ông, cùng lối sống xa hoa của họ.

Các vấn đề này đã được nêu chi tiết trong một số văn kiện ngoại giao mật do đại sứ Mỹ ở Tunis viết và đã được trang web WikiLeaks công bố hồi cuối năm ngoái. “Tham nhũng trong vòng tròn quyền lực đang tăng lên. Ngay cả những người Tunisia bình thường cũng biết về chuyện này và những lời than phiền đã tăng lên. Người Tunisia không thích, thậm chí ghét bỏ, đệ nhất phu nhân Leila Trabelsi và gia đình bà. Các đối thủ của chế độ bí mật chế nhạo bà. Ngay cả những người trong chính phủ cũng thể hiện sự chán nản trước các hành vi của bà” - đại sứ Robert Godec viết vào tháng 7/2009.

Các văn kiện này cho thấy con rể Ali là Mohamed Sakher El Materi, dù mới chỉ 28 tuổi, nhưng đã là một đại gia ở Tunisia. Nhân vật này đã sở hữu một công ty du lịch tàu biển, một công ty sản xuất thuốc và nhiều công ty bất động sản. Anh ta cũng có lối sống hết sức xa xỉ trong bối cảnh nhiều người dân còn phải vất vả kiếm sống. Văn kiện cho biết El Materi đã từng mở một bữa tiệc với kem lạnh và sữa chua được nhập thẳng từ vùng St Tropez của Pháp. Đây cũng là nơi Nesrine, một trong các con gái của Ali thường hay tới nghỉ ngơi. Thú nuôi trong nhà El Materi gồm có 1 con hổ lớn tên là Pasha, với thực đơn mỗi ngày gồm 4 chú gà béo.

Godec kết luận: “Sự xa xỉ trong lối sống của El Materi và Nesrine cùng cung cách cư xử của họ là lý do vì sao họ và các thành viên khác trong gia đình Ali không được ưa thích, thậm chí là bị người dân Tunisia ghét bỏ. Sự quá đáng của gia đình Ali đang ngày càng tăng lên”.

Kết quả của sự chán ghét dâng cao là biểu tình nổ ra trong những ngày cuối năm 2010, xuất phát từ việc một cử nhân trẻ đã tự thiêu vì bị cảnh sát cấm bán rau quả do không có giấy phép hành nghề. Mặc dù Ali bày tỏ sự hối tiếc trước các cái chết của người thanh niên, hứa hẹn sẽ triển khai các biện pháp mang lại tự do báo chí và cam kết sẽ từ chức vào năm 2014 nhưng người biểu tình vẫn không chấp thuận, khiến ông buộc phải bỏ chạy ra nước ngoài lánh nạn.